معماری

معماری

معماری

معماری

آلاچیق ترکمن

چکیده
قوم ترکمن قومی کوچ رو و چادرنشین بوده و به مرور زمان و با فشار دولت های ایران و روسیه در برخی مناطق ، از زندگی عشایری دست کشیدند و به زندگی یکجانشینی روی آوردند . اقوام ترکمن در زندگی کوچ نشینی خود دارای آداب و رسوم و نوع زندگی خاصی بوده اند که با یکجانشینی این آداب و رسوم را به خانه ها و محیط روستایی یا شهری خویش منتقل کردند . اصیل ترین منزلگاه ترکمن ها ، آلاچیق شان می باشد که در دوره دامداری و کوچ نشینی مأمن و پناهگاه ایشان شمرده می شد . ساخت آلاچیق ها ، مراسم همراه آنها ، تزیینات داخلی آلاچیق ها ، نوع خاص زندگی ترکمن ها را نشان می دهد ؛ این جستار بر آن است تا با معرفی آلاچیق ترکمنی که بدان " اوی " می گویند و رسم های برپایی و برچیدن آن به برخی ویژگی های خاص آن بپردازد.

 کار برپائی آلاچیق ترکمن ها به عهده ی زنان است و قبل از این که چوب های اطراف « تاریم» را بگذارند تیر های تفنگ شلیک می شود. صدای شلیک تیر ها همراه با صدای سم اسبان و صدای شانه زدن دختران جوان بر روی قالی شور و حالی دارد که تـنها با دیدن آن بر خواننده امکان پذیر است.

بعد از آن که « تاریم » گذاشته شد « ا وق» یا چوب بالای « تاریم» را به آن وصل می کنند، محل اتصال ا وق به « تاریم» به صورت ضربدر است که آن را « دول» می نامند و در این حا ل یک اسکلت استوانه ای به وجود می آید و سقف بالای آ ن را که « توی نیگ» می گویند به آن وصل می کنند در این حال فقط مرحله ی نمد پوشی آن مانده است قبل از نمد پوشی جوانان به داخل آلاچیق رفته و به رخص خنجر می پردازند و به این وسیله آغاز زندگی جدید را به صاحب خانه تبریک می گویند و زنان هدایایی ا ز قبیل پارچه بر بالای « توی نیگ» می آویزند تا جوانان آن را با پرش بگیرند بعد ا ز آ ن نمد روی چوب ها کشیده می شود و دور نمد با یک طناب پهن به خصوصی به نام« قولا نگ» که مانند کمر بندی است پوشانده می شود در بالای سقف آلاچیق طناب مخصوصی آویزان است که در موقع وزش باد شدید صحرا از آن که« توی نیگ باغ» نام دارد کیسه های شنی یا هاون چوبی را می آویختند تا باد سقف را با خود نبرد درب آلاچیق را مخالف باد می گذاشتند ( معمولا به سمت جنوب).


نمد پوشی دو فایده دارد ا ول این که در زمستان برای تولید گرما و در تابستان برای جلوگیری از نور شدید می باشد در تابستان اطراف آلاچیق را با گلیم یا نمدی می پوشانند تا عابرین درون آلاچیق را نبینند ولی در زمستان پوشش ضخیمی به نام« کشمه» به کار می برند و در دا خل نیز دورا دور را با کناره فرش ها یی که 15 ا لی 18 متر طول دارد می پوشانند تا مانع ورود حشرا ت به دا خل شود؛ اگر ایطن آلاچیق ها در یک محلی جمع شوند آنجا را « اوبه» می گویند.

ساختن این کلبه ها ا ز قدیم مرسوم بوده « در حوالی جبال پامیر نمونه هایی از نوع اولیه آ ن را پیدا کردند و تـنها تفاوت هایی که کرده این است که ترکمن های اولیه به جای چوب ا ز سنگ استفا ده می کردند، کلبه های قرقیز ها و اشکانیان نیز شبیه آلاچیق ترکمانان بوده است.

محیط محوطه ی یک آلاچیق 20 متر و قطر آ ن 5/6 متر و ارتفاع آ ن 5/3 متر است و به سه قسمت بالا،وسط و پایین تقسیم می شود قسمت بالا را با نمد مخصوصی می پوشانند که « سرفگ» و نمد وسطی را« اوزگ» و قسمت پایین را « دورلیـق» می نامند و روی نمد پایینی و وسطی را با نی حصیری به نام « قامیش» می پوشانند.

وقتی افراد خانه زیاد شود یا مهمان بیاید یا پسر خانواده ای داماد شود گوشه ی آلاچیق را با پرده ی مخصوصی به نام « توتی» از سایر قسمت ها جدا می کنند. موقع جدا شدن پسر از پدر، آلاچیق پسر بزرگ در سمت راست آلاچیق پدر بر پا می شود ولی برای بقیه پسران در سمت چپ، به طوری که آلاچیق پدر در وسط آ ن ها قرار گیرد.

آلاچیق ترکمن ها به دو قسمت کلی تقسیم بندی می شود، آلاچیقی بزرگ ودارای « تاریم» است به آن « آق اوی » ( خانه سفید) و آن که کوچک و بدون تاریم باشد به « گوتکمه» معروف است.

در کنار درب آلاچیق اجا قی قرار دارد که هم برای گرم کردن و هم برای پختن غذا و نان استفاده می شود. برای تهیه ی نان خمیر را در داخل آتش نسبتا ملایم اجاق قرار می دهند تا خمیر به صورت نان درآید، در گوشه ی آلاچیق تالارچه ای وجود دارد که به آن « بورتلار» می گویند. کف آلاچیق را با گیاهی به نام « قلدرقن» می پوشانند تا مانع نفوذ رطوبت شود. و در کنار آلاچیق برای ذخیره ی آ ذوقه و گرفتن شیر، پنیر و کره حصاری درست می کنند که به آن « چالی» می گویند.

امروزه زندگی در آلاچیق ها از بین رفته و عملیات خشونت آمیز رضا خان در نابود کردن آلاچیق در زبان اکثر مردم ترکمن است و مردم ترکمن مانند سایر هم میهنان خود در خانه های آجری زندگی می کنند و فقط دا مداران و کوچ رو ها ا ز آلاچیق استفاده می کنند و این آلاچیق ها را زنده نگه داشته ا ند.

 

 واژگان کلیدی: آلاچیق ترکمنی ، اوی ، آق اوی ، قارا اوی



مقدمه

مسکن به عنوان مهمترین نیاز بشر از بدو خلقت تا کنون مطرح بوده است. انسانهای اولیه بر حسب غریزه خود غارها را به عنوان مسکن و جان پناه در مقابل تغییرات جوی و فصلی از قبیل سرما ، گرما، بارش باران و برف و وزش بادهای شدید و در امان ماندن از حملات حیوانات درنده انتخاب نمودند .
بیشتر شدن جمعیت انسان را مجبور به تفکر کرد تا بتواند مشکل مسکن خود را با استفاده از چوب درختان و سنگ ها تا حدودی بر طرف نماید . گسترش جمعیت و پراکنده شدن انسانها در موقعیت های جغرافیایی مختلف ذهن انسان ها را بر آن داشت تا با توجه به موقعیت اقلیمی منطقه مسکنی متناسب با شرایط آن منطقه بسازند.
با بیشتر شدن جمعیت انسان ها قومیت و طوایف مختلف نیز بوجود آمدند .
قوم ترکمن نیز یکی از این اقوام می باشد ، اکثریت قوم ترکمن دامداری را به عنوان شغل خود انتخاب کرده اند .داشتن خانه های ثابت برای قوم ترکمن که دامدار بودند و مجبور بودند برای تهیه علوفه و چرای دامهایشان دائما در حال کوچ باشند مشکلاتی را بوجود می آورد . این مسئله مردان قوم را بر آن داشت تا بتوانند با در نظر گرفتن امکانات موجود خود خانه ای طراحی نمایند تا بتوانند به صورت متحرک قابل جابجایی باشد ودر حد اقل زمان ممکن آنرا بر پا نمایند و در زمان کوچ نیز براحتی بتوانند آن را جمع نمایند و کار حمل و نقل آن نیز توسط حیواناتی چون اسب یا شتر امکانپذیر باشد و در عین حال از استحکام زیادی نیز برخوردار باشد تا بتواند در مقابل عوامل جوی همچون بادهای شدید ، بارش هایی همچون برف و باران ، زمین لرزه ایستادگی نماید و در تابستان و زمستان نیزمورد استفاده قرار گیرد. یکی دیگر از مواردی که به این نکته دقت زیادی باید می شد در نظر گرفتن فصول ،ماهها، و روزهای سال و طلوع و غروب خورشید بوده است . آنها توانستند با در اختیار داشتن مواد اولیه بسیار ساده همچون چوب درختان و پشم گوسفندان خود خانه ای طراحی و بسازند که تمامی نیازهای آنان را بر آورده نماید به اسم " آغاچ اوی"(آلاچیق) . اسکلت آلاچیق به وسیله برش و حالت دادن به چوب درختان و اتصال آنها بشکلی کاملا کارشناسی شده تهیه نمایند. پوشش آن را نیز با استفاده پشم گوسفندان وبا درست گردن نمد هایی مناسب نقاط مختلف آن تهیه نمایند .استحکامات آنرا نیز بوسیله بافته هایی به صورت فرش و یا جاجیم به شکل نوارهایی پهن و نازک در نظر بگیرند.

اجزای آلاچیق ترکمنی (اوی(
اجزای اصلی تشکیل دهنده آغاچ اوی (آلاچیق) عبارتند از:
-1
تاریم : قسمت پایین اوی(دیواره) را تشکیل می دهد، تعداد 4 عدد تاریم در ساختمان آلاچیق وجود دارد. هر تاریم از 44 قطعه چوب(20عدد کامل و24 عدد برش خورده) تشکیل می شود. قطعات چوب به وسیله پوست شتر (ناحیه گردن) با سوراخ کردن آنها بصورت ضربدری (آکاردئونی) بر روی همدیگر گره زده میشوند ؛ چوب ها به گرد این محور قابل چرخش بوده و تمامی قطعات نیز براحتی باز و بسته می شوند و با باز شدن آنها اشکالی به صورت لوزی بوجود می آید. تاریم ها را بوسیله طنابی به همدیگر می بندند و از اتصال آنها فضایی استوانه ای به قطر 5/5 متر و محیط 16 متر، شکل می گیرد. در قسمتی از تاریم ها که به درمتصل می شوند قطعه ای که به در وصل می شود از دیگر چوبها ارتفاعی مختصر بلند تر دارد ، بلندی ارتفاع ان نیز به خاطر آن است تا بتواند تکیه گاهی محکم برای در باشد. ارتفاع تاریم ها در حالت جمع شده 2.20 سانتیمتر و در حالت باز شده (حالت بر پا کردن) حدود 1.70 سانتیمتر می باشد.
2
-اوق: چوبهایی به شکل کمانی در حدود 60 عدد که نوک آنها تراش خورده و انتهای آنها پهن تر است . دارای سوراخ هایی می باشند که طناب های نسبتا نازک پشمی به آنها متصل می باشند . قسمت نوک اوق ها درون سوراخ هایی که دور توینوک وجود دارد قرار می گیرند و قسمت دیگر آن به قسمت بالایی تاریمها که نقطه اتصال دو قطعه میباشد و شکل 7 را تشکیل می دهد به وسیله طنابهای انتهایی اوق ها گره زده می شوند. 4 عدد از اوق ها بالای قسمت سوراخ های تاق در ورودی آلاچیق قرار می گیرد . اوق ها به همراه توینیک ، فضای گنبدی اوی را شکل می دهند.
-3
توینوک : قسمت بالایی و دایره ای شکل آلاچیق میباشد که حالت پنجره و یا هواکش را نیزدارد. این قسمت از تعداد زیادی چوب قوس دار ساخته می شود و از قسمت بیرونی شکلی برآمده را تشکیل می دهد. در محیط توینیک سوراخ هایی تعبیه شده است که اوق ها درون آنها جای می گیرند.
4
-ایشیک : عبارت است از دو قطعه چوب بلند به ارتفاع در که قسمت بیرونی آن دارای شیاری می باشد که قسمت انتهایی تاریم ها در درون آن شیارها قرار می گیرد و به وسیله طناب به در بسته می شود ،دو قطعه چوب نسبتا پهن نیز در قسمت بالایی (تاق) و یکی دیگر نیز در کف قرار می گیرد در طرفین این چوبها سوراخی وجود دارد که بر آمدگیهای قسمت بالایی و پایینی در ، درون آن قرار می گیرد. جنس در از تخته های پهن می باشد که معمولاً از چوب درخت توت یا نراد بوده است.

-5
قامیش : عبارت از 2 تکه نوار پهن به ارتفاع حدود 1.70 سانتیمتر است که با برش دادن نی بصورت قدی و بافتن آن به شکل حصیر تهیه می شود. قامیش به دور تاریم ها کشیده می شود . قامیش تگه سومی نیز دارد که طولی در حد فاصله باقیمانده میان دو قامیش دیگر دارد ،از این قامیش در مواقعی که هوا سرد است استفاده می شود و در مواقعی که هوا گرم است با برداشتن آن ، هوا درون آلاچیق جریان می یابد.
-کچه : پوشش نمدی آلاچیق را گویند که به 3 قسمت تقسیم می شود :
الف- نمدهایی که روی تاریم ها را می پوشانند و 4 عدد هستند . این نمدها مستطیل شکل می باشند و " دورلوق " نام دارند.
ب - " اوزوک " تکه های ذوزنقه شکل نمد تعداد آن دو 2 عدد است و بر روی اوق ها که شکلی گنبدی شکل به خود گرفته اند ، انداخته می شوند .
ج - آخرین قطعه از این پوشش که به شکل دایره است " سرپیک " می گویند ، سرپیک در قسمت تاج آلاچیق که توینوک در آن قرار دارد سوار می شود ، عرض سرپیک در حدود 20 الی 30 سانتیمتر از توینوک بیشتر میباشد و دور آن تعدادی طناب نصب می شود تا به تاریم ها بسته شوند تا وزش باد نتواند آن را از جا بکند . طراحی و ساخت نمدها به عهده زنان قوم ترکمن می باشد.
-7
دورلوق یاقا : نواری پهن به عرض 30 سانتیمتر و طول 16 متر . در دو طرف آن طنابهایی وجود دارد که به وسیله آنها دورلوق یاقا را در قسمت بالایی تاریم ها محکم می بندند (دورلوق یاقا به عمود ایستادن و نظم تاریم ها کمک می کند .)
8
-بیل یوپ : بیل یوپ نیز نواریست به طول 16 متر اما با پهنایی بیشتر از دورلوق یاقا ، بیل یوپ وظیفه کمربند این خانه ی چوبی را بعهده دارد تا بتواند وزن قسمت های دیگر را که بر روی تاریم ها سوار می شوند و فشار آنها مستقیما به تاریم ها وارد می شود را تحمل نموده و در برابر بادهای شدید نیز مقاومت نماید.
-9
دوزی : دو قطعه نوار باریک و جاجیم بافت است که بوسیله آنها فاصله تک تک اوق ها را با چرخاندن دور آنها تنظیم کرده و محکم می بندند ت
مانع متلاشی شدنشان در موقعی که نمد" اوزوک" را سوار کردند شود.
10
-تارپ یاپار : قطعه ایست تشکیل شده از نمد و حصیر ، نمد را بر روی حصیر می دوزند که استحکام پیدا کند و بتواند مانع ورود بادهای سرد زمستانی به داخل آلاچیق شود .
-11
اورقان : طنابیست کلفت از جنس پشم که در مواقعی که بادهای بسیار شدید می وزد از آن استفاده می کنند ،طناب را از بالای سقف آلاچیق عبور داده و توسط دو عدد پایه چوبی به زمین وصل می شود.
-12
قازیق : میخهای چوبی کوچک هستند که از آنها نیز در مواقع وزش بادهای شدید استفاده میشود ،آنها را در کنار تاریم ها به زمین می کوبند و بوسیله طناب هایی آنها را به تاریم ها می بندند .

نحوه بر پا کردن اوی :
در زندگی کوچ نشینی دامداران قوم ترکمن کارها در بین زنان و مردان به تناسب تواناییشان تقسیم می شود .مردان به محض رسیدن به منطقه مناسب برای اسکان و چرای دام هایشان وظیفه نگهداری از گوسفندان را به عهده می گیرند و زنان نیز کار آماده و بر پا کردن آلاچیق را به عهده می گیرند.کار بر پا کردن آلاچیق نیاز به داشتن زور و قدرت بدنی ندارد ،بر پا کردن آلاچیق کاریست گروهی. لازم است افرادی که اوی را برپا میکنند با هم هماهنگی و همکاری ساده ای داشته باشند. برای بر پا کردن اوی اولین نکته ای که باید دقت شود زمینی است که اوی در آن بر پا می شود، ارتفاع زمین را در قسمتهایی که سطح آن صاف است با درست کردن کاه گل به ضخامت حدود 10 سانتیمتر از سطح معمولی زمین مرتفع تر می کنند تا در مواقع بارش باران ارتفاع مناسبی را داشته باشد و آب باران درون آلاچیق نفوذ نکند . این کار از لانه سازی و ورود حشراتی همچون مورچه و ورود موش به درون آلاچیق جلوگیری می کرد . در مناطق تپه ای نیز موارد مشابهی همچون در نظر گرفتن مسیر آبراهها یی که از بالای تپه ها جاری می شود باید مد نظر قرار می گرفت .
نکته دیگری که قبل از بر پا کردن آلاچیق باید به آن دقت شود جهت دقیق بر پا کردن آلاچیق است. درِ آلاچیق باید درست به سمت جنوب باشد تا از نور آفتاب هم برای گرما و هم برای فهمیدن زمان استفاده نموده و از بادهای شمالی ، شرقی و غربی در امان بماند.
ابتدا باید چهار چوب در را بر پا کرد. اول قسمت کف چها رچوب را روی زمین قرار می دهند و بعد دو قطعه ستونی در را درون سوراخ های درون تخته کفی قرار می دهند به شکلی که قسمت شیار دار ستون ها به سمت بیرون باشد . سپس چوب قسمت تاق در را سر جایش نصب میکنند. دو عددتاریم باید از دو جهت چهارچوب در به سمت مخالف و دایره مانند به ستون در بسته شوند، باید دقت داشت که انتهای تاریم ها در سمت در ، داخل شیارهای ستون چهارچوب قرار گیرد ( در تاریم های سمت در، یکی از چوب ها از دیگر چوب ها بلندتر می باشند، این چوب ها در بیرون چهارچوب قرار می گیرند ) دو عدد تاریم باقیمانده را نیز به دنبال تاریم های قبلی به هم متصل می نمایند و با طناب به همدیگر می بندند . از اتصال این 4 عدد تاریم استوانه ای به قطر 6 متر تشکیل می شود . برای تنظیم و مرتب کردن کردن تاریمها از نوار پشمی جاجیم بافت به طول حدود 16 متر و عرض 20 سانتیمتر استفاده میشود به نام " دورلوق یاقا " . دورلوق یاقا را در قسمت بالایی تاریم ها به صورت کمر بند مانند دور تا دور آنها می بندند و با طنابهایی که در انتهای دورلوق یاقا قرار دارد به چهار چوب در محکم بسته می شود . پس از آن بیل یوپی در فاصله ای پایین تر از دورلوق یاقا و مشابه آن به دور تاریم ها و با طناب هایی که در دو سمت آن قرار دارد به چهار چوب در بسته می شود. درهای آلاچیق در همین مرحله به خاطر اینکه تنظیم آن راحت تر است در جای خود قرار می گیرند . توینوک، قطعه ای که با نصب آن آلاچیق شکل گنبدی شکل به خود می گیرد . برای نصب توینوک، سه یا چهار نفر در فاصله های مشخصی ، هر کدام با در دست گرفتن یک اوق که وارد سوراخ های توینیک شده اند با هماهنگی و به آرامی توینوک را وسط اوی بالا می برند، در این هنگام یک نفر دیگر با در دست داشتن چوبی به ارتفاع حدود 5/2 متر از قسمت داخل کمک میکند تا نفرات بیرونی به راحتی بتوانند اوق ها را به قسمت بالایی تاریم ها که شکل 7 دارند با طنابهای انتهایی اوق ها ببندند . پس از بستن این اوق ها ،کار بستن دیگر اوق ها آسان تر می شود ، بقیه را به ترتیب در درون سوراخ های توینوک قرار داده و به تاریم می بندند .( 4 قطعه از اوقها در سوراخ های بالای تاق در قرار میگیرند ).استحکام اوق ها با دو نوار باریک به اسم " دوزی " به طول حدود 10 متر که یک دور، دور آنها پیچیده می شوند، کامل می گردد. انتهای " دوزی" از دو سمت به تاریم ها گره زده می شود. بستن این نوارها کمک می کند تا در زمانیکه نمدهای بالای اوق ها (اوزوک) بر بالای آنها قرار گرفتند ، هم فاصله میان اوق ها حفظ شود و هم توانایی نگهداری وزن این نمدها را داشته باشند .
پس از آن که کار آماده سازی اسکلت به اتمام رسید نوبت به بستن نمدها می رسد ،اولین قسمتی که قبل از همه، نمد بر روی آن قرار می گیرد تاریم می باشد . چهار قطعه نمد مستطیل شکل به نام "دورلوق" که طولی به اندازه تاریم دارند و ارتفاع آنها حدود نیم متر بلند تر از تاریم است. ارتفاع بستن این نمدها در فصل های مختلف سال فرق می کند ، اگر هوا گرم باشد این نمدها را طوری می بندند که از زیر نمدها هوا به راحتی در درون اوی جریان داشته باشد و در مواقعی که هوا سرد باشد فاصله نمدها را با زمین به حد اقل می رسانند. دورلوق ها را توسط طناب هایی که به قسمت طرفین بالایی آن متصل اند به اوق ها می بندند. دو قطعه نمد که قسمت مخروطی شکل اوی را پوشش می دهند " اوزوک" نام دارند ، به خاطر اینکه اوزوک بیشتر در برابر جریانهای جوی همچون باران و یا آفتاب قرار می گیرد ضخامت آن نسبتا بیشتر از دیگر نمدها می باشد به همین خاطر از وزنی سنگین تر بر خوردار است و نصب آن بر روی اوق ها با دقت بیشتری صورت می گیرد. در وهلۀ اول اوزوک ها را از قسمت طولی به سه قسمت تقسیم نموده و بر روی هم تا می کنند، سپس آن را دوباره به دو قسمت بر روی هم تا کرده و پس از آن نمد را از قسمت مخالف دو بار تا می کنند . پس از این مرحله با کمک دو یا سه نفر نمد را در بالای اوق ها به آرامی قرار می دهند و سپس با کمک چوبی تای آن را باز می کنند. باید دقت داشت در موقع تا کردن نمدها طنابهایی که در اطراف آن وجود دارد مرتب قرار گیرند تا در موقع باز کردن نمدها در بالای اوقها دچار مشکل نشوند. با باز کردن لایه ها سه عدد طناب در قسمت لایه بالایی دیده می شود که یک نفر با در دست داشتن آنها در جهت مخالف لایه با سرعت به حرکت در آمده و نمد را به دنبال خود می کشد نفر دیگری هم در آن زمان توسط چوبی با بلند کردن و حرکت دادن به او کمک می کند تا نمد مرتب بر روی اوق ها قرار گیرد نمدها را توسط همان طناب ها در قسمت مقابل به تاریم ها می بندند ، قطعه دیگر نیز به همان شکل در قسمت دیگر نصب می شود.
آخرین قسمتی که در بالای توینوک قرار می گیرد سرپیک می باشد ،سرپیک شکلی دایره مانند دارد و قطر آن از قطر توینوک حدود 40 سانتیمتر بیشتر است،سرپیک را در بالای اوق ها قرار داده و توسط طناب های اطراف آن که طول آنها به زمین می رسد، به بالای توینوک هدایت می کنند . سرپیک در ساختمان اوی حکم هواکش و نور گیر را دارد . سرپیک را از سمت جنوبی اوی به مقدار نیاز به کمک طناب باز و بسته می کنند. . بقیه طنابهای سرپیک را در اطراف اوی به تاریمها می بندند ، در مواقعی که باد شدید می وزد این طناب ها را به قازیق ها ی اطراف اوی که به زمین کوبیده شده اند ، می بندند تا اوی بتواند در مقابل این بادها ایستادگی نماید.
به دلیل اینکه کار پخت و پز در داخل اوی انجام می شود و درون اوی آتش افروخته می شود دود آتش و چربی که توسط بخار غذا ایجاد می شود لا به لای درزهای پشم را چرب کرده و عایقی مناسب را برای جلو گیری از نفوذ آب به داخل اوی ایجاد می نماید.

جمع کردن آلاچیق
کار جمع کردن آلاچیق از بر پا کردن آن بسیار راحت تر است .برای این کار کلیه کارهای انجام شده را به ترتیب از آخر به اول باید شروع کرد و یک به یک قطعات را از همدیگر جدا می کنند . در گذشته نمدهای آلاچیق را بر پشت یک شتر سوار می کردند و دیگر وسایل چوبی را نیز بر پشت شتر دیگر می گذاشتند.برای اینکه کارشان در موقع بر پا کردن آلاچیق در منطقه دیگر راحت تر شود وسایل را به دو قسمت جداگانه تقسیم می کردند مثلا دو عدد تاریم سمت چپ را در قسمت چپ شتر و دو عدد سمت راست را نیز در سمت راست شتر قرار می دادند.اوقها را هم به دو قسمت سی تایی تقسیم می کردند (نصف در سمت چپ و نصف در سمت راست)برای اینکه اوق ها از همدیگر باز نشوند و پراکنده نشوند نیز وسیله ای درست کردن به نام "اوق اوجی" یا " اوق باشی "،وسیله ای که نوک اوق ها را داخل آن قرار می دادند تا مانع خرابی نوک آنها شود. توینوک را هم در قسمت بالایی(کوهان) شتر قرار می دادند .

لوازم داخل اوی
لوازم داخل اوی نیز همچون خود اوی بسیار ساده بوده است. ترکمن های کوچ نشین همواره در انتخاب وسایل زندگی خود ، سهولت حمل و نقل آنها را در نظر داشته اند . با ورود به آلاچیق می توان به سادگی زندگی داخل آن پی برد . تمامی وسایل زندگی و مواد غذایی را می توان دید که هر کدام به ترتیب خاصی در جایی مخصوص قرار گرفته اند . زیر اندازها نمدی هستند و یا فرش های بافته شده به دست زنان توانا و هنرمند ترکمن می باشند . به نمد یا فرشی که که در اطراف محل بر افروختن آتش قرار می گیرد " اجوق باشی " گفته می شود. اجوق باشی در قسمت میانی قرار می گیرد و شکل مستطیل دارد و در قسمت نزدیک در ورودی قرار می گیرد شکل آن طوری است که قسمتی از آن بصورت برش خورده برای محل آتش افروختن درست شده است مشخص است. تعدادی نمد و قالیچه ی جمع شده(و لوله شده) را در کناری از آن می توان دید ، از آنها در مواقعی که مهمان وارد اوی می شود و به احترام وی زیر پایش پهن می کنند .
گاهی قطعه چوبی به طول یک متر را روی دو شاخ های تاریمها می گذارند و از آن به عنوان جا لبا سی استفاده می کنند و لباسهای خود را روی آن می اندازند که آن را " سیریق " می نامند. . از دو طناب بلند که با فاصله از هم به دو سمت اوی و به اوق ها بسته شده اند ، برای آویختن گوشت ها و نمک سود کردن آنها استفاده می کنند .
قوروما ،چِلِک ، چوال ، ایگ سلیک ، اوق لو ی ،داراق ، بدره ، تاباق ،الک ، دوب ترب ، چمچه ، ال بقچه ، کچ هالات ، قیرقلیق ، چمچه توربو ، تاغان ، قارا قازان ، کپ گیر ، پانار ، چاناق ، چی نک ، چلک مارداق، تاقیر چک ، کنوک ، ارتماق ، وسایلی هستند که اکثرا در داخل و یا همراه اوی وجود دارد .
سالانچاق گهواره نیز در صورتی که نوزادی در خانه باشد بصورت بسیار ساده با بستن دو عدد طناب از دو طرف او ی به اوقها و گذاشتن گلیمی در وسط آن آماده می کنند . برای اینکه بین این دو طناب فاصله ای ایجاد شود، در قسمت بالا و پایین تشک دو عددچوب قرار می دهند.

آق اوی ، قارا اوی
آق اوی به آلاچیقی که نمد آن از پشم سفید است گفته می شود و قارا اوی نیز به خانه ای که رنگ نمدهای آن سیاه باشد گفته می شود.
آق اوی ها اکثرا در بین قوم متعلق به خانواده هایی بوده که از نظر مادی وضعیت بهتری داشتند به همین خاطر از پشم گوسفندانی که رنگ پشم آنها سفید بوده استفاده می کردند و از مرغوبیت بیشتری نیز برخوردار می باشند . قارا اوی ها نیز متعلق به افراد معمولی قوم بوده است .
نوع دیگری از اوی نیز در بین ترکمنها استفاده می شد به اسم " گت تیکمه" این اوی را در زمانی که دام هایشان را برای چرا مجبور بودند هر روز به مکان های مختلف ببرند استفاده می کردند . به خاطر اینکه کار بر پا کردن آن راحت بوده و در ساختمان آن از تاریم استفاده نمی شود کار حمل و نقل و بر پا کردن آن نیز راحت است و از آن به عنوان آلاچیق سیار استفاده می شود .
در بین افراد فقیر و بی بضاعت نیز استفاده از گوت تیکمه رواج داشته است . و در بعضی مواقع از آن به عنوان آغل بره ها نیز استفاده می شده است .

آداب و رسوم در مورد اوی
در بین ترکمن ها رسم است که پس از برپا کردن اسکلت اوی به قسمت بالایی آن یعنی توینوک دو رشته طناب وصل می کنند که تا روی زمین ادامه دارد و "توینوک یوپ" نامیده می شود . در قسمت بالای طناب دستمالی می بندند و در میان آن قدری پول می گذارند، جوانان با پرش سعی می کنند دستمال پول را که اصطلاحا "بایلیق" نام دارد بدست آورند . وقتی که اوی برپا گردید صاحب خانه با قربانی کردن گوسفندی و پخت غذای مخصوص به نام "چکدیرمه" ضیافت می دهد . چنانچه شخصی در اوی فوت کند ، باز ماندگانش پس از سه روز محل اوی را تغییر می دهند . در گذشته نه چندان دور ، رسم بر آن بوده که باز ماندگانش از آن منطقه کوچ می کردند.

کارکرد رصد خانه ای اوی ترکمن
ساختمان آلاچیق ترکمن به قدری دقیق و حساب شده طراحی شده است که نشان از اوج دقت و ارزش زمان در زندگی این قوم می باشد.
تعداد قطعات به کار رفته در این ساختمان ،جهت و سمت بر پا کردن آلاچیق،داشتن حالت نیم کره ای ساختمان که شکل رصد خانه را دارد دلیلی بر این ادعا می باشد. (ساختمان رصد خانه های امروزی نیز بشکل نیم کره طراحی می شود)
چهار تکه بودن تاریم ها نشان چهار فصل بودن سال است. تعداد 60 عدد بودن اوق ها و تنظیم آنها به مقدار 6 درجه نیز روزهای سال را نشان می دهد.
در زمان بر پا کردن آلاچیق سمت آن دقیقا به سمت جنوب باید باشد. جهت به وسیله در، مشخص می شود یعنی جهت در حتما باید به سمت جنوب باشد.
به شکلی که در نمودار1 دیده می شود در فصل بهار خورشید درست از قسمتی که دو عدد تاریم به هم وصل می شود طلوع می کند و درست در قسمت مقابل و در همان زاویه غروب می کند . به تدریج که به تابستان نزدیکتر می شویم طلوع و غروب خورشید به سمت شمال ادامه می یابد.
درمدت سه ماه خورشید بیشترین مسافت ممکن را طی می کندو به شمالی ترین نقطه که می تواند طلوع و غروب کند می رسد.فاصله ای که در این مدت طی کرده است به پنج عدد از شبکه های یک تاریم می رسد ،یعنی در هر هجده روز یک شبکه را طی میکند و در این فاصله بین اولین طلوع فروردین تا اولین طلوع تیر ماه طلوع و غروب خورشید سی درجه تغییر مسیر می دهد . از اول تیر ماه طلوع و غروب خورشید دو باره به سمت جنوب تغییر مسیر می دهد. اول تیر ماه طولانی ترین روز سال و کوتاهترین شب سال را شاهد خواهیم بود.
در اول مهر ماه طلوع و غروب خورشید به میانی ترین نقطه آلاچیق می رسدو این بار به سمت جنوب ادامه مسیر می دهد و این بار نیز پس از نود روز به نهایی ترین قسمت جنوبی که خورشید طلوع و غروب می کند می رسد . این بار خورشید سی درجه به سمت جنوب تغییر مسیر داده است .از آخرین روز بهار تا آخرین روز پاییز خورشید شصت درجه مسیر خود را تغییر می دهد . شب یلدا نیز آخرین و طولانی ترین شب سال درست آخرین شب فصل پاییز است.پس از آن به مرور طول روزها بیشتر و شب ها کوتاه تر می شوند.

در اول دی ماه دوباره خورشید به سمت شمال بر می گردد .

این معلومات بسیار ارزشمند را قوم ترکمن با دقت در تغییر فصول سال ،جهات طلوع و غروب خورشید ، کوتاه و طولانی شدن شب و روز توانسته اند کسب نمایند و با در نظر گرفتن این تغییرات و شرایط زندگی خودشان که همان کوچ نشینی و دامداری بوده است توانسته اند خانه ای بسیار دقیق و حساب شده را طراحی و بسازند تا بتوانند در اسرع وقت خانه را بر پا کنند و هر وقت هم خواستند همان خانه را جمع کرده و توسط دو شتر به هر کجا که کوچ کردند ببرند و دوباره در همان خانه سکونت گزینند و هم بتوانند به سادگی با دقت در مسیر طلوع و غروب و تابش نور خورشید از موقعیت زمانی خود آگاه باشند .


نتیجه گیری
در این جستار با معرفی اوی ترکمن و اجزای تشکیل دهنده آن به همراه وسایل مورد استفاده درون اوی به این امر اشاره شد که ترکمن های کوچ نشین در طی سال ها زندگی در صحرا و شرایط مختلف آب و هوایی در ساخت منزلگاه خویش به طرحی دست یافته اند که می توان اذعان کرد یکی از کامل ترین نوع منازل سیار بوده است .
این منزلگاه هم از لحاظ حمل و نقل و هم از لحاظ برپایی و برچیدن از نمونه هایی می باشد که سهولت و سرعت کار را در نظر گرفته اند. اوی دایره شکل ترکمن با سقفی گنبدی را می توان نمادی از کیهان و گنبد آسمان دانست . اوی ترکمنی دایره شکل است و هنگام نشستن اعضا در این دایره جای بالا و پایین وجود ندارد و همه در یک مرتبه جای می گیرند. در دوره ای طولانی ترکمن ها آموختند تا از اوی خویش برای رصد مکان ستارگان و تعیین جهت و ساعت روز استفاده کنند. اوی مکان تولد و رشد و وفات یک ترکمن بوده است . اکثر صنایع دستی موجود ترکمن ها نیز به نوعی با اوی در ارتباط بوده است از جمله قالیبافی و نمدمالی.

معنی برخی اصطلاحات ترکمنی :
ایگ سلیک = توبره وسایل تهیه نان
اق اوی = وسیله پهن کردن چانه خمیر
داراق = وسییله شانه کردن پشم
بدره = سطل آب
تاباق = بشقاب
دوب ترپ =توبره وسایل خیاطی
چمچه = قاشق چوبی
ال بقچه = کیسه وسایل آرایش زنانه
کچ هالات = کیسه وسایل پشم چینی
چمچه ترپ = توبره وسایل آشپزی
قیرقیلیق = وسیله پشم چینی
تاقان = سه پایه اجاق
قارا قازان = دیگ چدنی پخت غذا
چاناق= طاس
چی نک = قوری چینی
چلک مارداق =ظرف برداشتن آب
یایق = وسیله کره گیری
ارتماق = جوال قالیچ ای کهدختر از خانه پدر به خانه بخت می برد
تاقیرچک = مشک وسیله نگهداری آب ، دوغ ،کره و
...
.
با نگاه به:
1 -
بیگدلی ، محمدرضا ، ترکمن های ایران ، انتشارات پاسارگاد ، تهران ، 1365
2-
پورکریم ، هوشنگ ، ترکمانان دهکده قوشه تپه ، مجله هنر و مردم ، دوره 8 ، ش 91 ( اردیبهشت 49 )
3-
پورکریم ، هوشنگ ، ترکمن های ایران ، مجله هنر و مردم ، 1346 ، دوره 4- 6 ، ش 41 ، 42 و 64 ( اسفند 44 و فروردین 45 – بهمن 46)
4-
شریعت زاده ، سید علی اصغر ، آلاچیق ترکمن ، مجموعه مقالات مردم شناسی « دفتر اول » ، میراث فرهنگی ، 1366
5 -
کسراییان ، نصرالله ، ترکمن های ایران ، انتشارات نگار ، تهران 1370
6 -
کنعانی ، محمد امین ، ترکمن های ایران ، فصلنامه مطالعات ملی ، شماره 4 ، تابستان 1379
7 –
گلی ، امین ، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن ها ، نشر علم ، تهران ، زمستان 1366
8 -
لوگاشوا ، بی بی رابعه ، ترکمنهای ایران ، ترجمه یسروس ایزدی ، حسین تحویلی ، انتشارات شباهنگ ، تهران 1359

وزش باد شمالى بر آلاچیق ترکمن


شب هاى خاطره انگیز آلاچیق در «اوبه» هاى ترکمن که زمانى تا رود اترک امتداد داشتند، گله هاى شتران رها در ترکمن صحرا، کلاه پوستى مردان و لباس هاى ساده زنان پوشیده از گل هاى رنگارنگ، روسرى همراه با صداى تار مرد ترکمن همچون تابلوى بزرگ نقاشى است که هر بیننده اى یکبار آرزوى دیدن آن را مى نماید؛ اگر تندبادهایى که جامه فرهنگ هر قومى را مى برد این مجال را بگذارد.
اجداد ترکمن قرن ها و در هر شرایطى آلاچیق را که نمادى از بهشت، مظهر آسایش و نخستین خانه هر ترکمنى است حفظ کردند. آنها «دمیرقازیق» یعنى «میخ بزرگ» آلاچیق هایشان را که نماد استوارى و استقامت بود همچون لنگر یک کشتى همواره روبه شمال یعنى جایى که ستاره قطبى قرار داشت بر زمین مى کوبیدند تا تندبادهاى شمالى آلاچیق هایشان را با خود نبرد. اما آنان کجایند تا ببینند، اکنون ترکمن صحرا سرزمین ترکمنان ایران از آلاچیق هاى سنتى که زمانى تمام دشت را پر کرده بودند خالى شده وکمتر کسى رنگى از آن مى بیند.
فریدون اونق مسئول سازمان میراث فرهنگى گنبد کاووس در این مورد مى گوید: اکنون کسى در ترکمن صحرا در آلاچیق زندگى نمى کند. در بسیارى از روستاها آلاچیق ها فروخته شده و تعداد کمى از مردم از آن دارند. به این خاطر است که در کل دشت گرگان تنها یک کارگاه ساخت آلاچیق در روستاى امچلى شهرستان ترکمن وجود دارد که براساس تقاضاى ترکمن هاى کوچ روى که بیشترشان در مناطق مرزى داشلى برون به سر مى برند آلاچیق مى سازد.
اما ترکمن صحرا، در شمال ایران جایى که به استپ هاى آسیاى میانه ختم مى شود، مکانى است که ایل هاى بزرگ ترکمن در آنجا زندگى مى کردند، سالهاى سال اساس زندگى آنان دامپرورى، کشاورزى، پرورش اسب و قالى بافى بود که به اقتضاى کار دامپرورى ناگزیر بودند؛ نیمى از سال را در ییلاق به سر برند و نیمى دیگر را در قشلاق.
به این سبب، هر خانواده ترکمن یک چادر گرد و نمدپوش به نام «اوى» در کنار اوى خانواده هاى دیگرى که هم طایفه و فامیلش بودند برپا مى کرد تا دام هایشان براى چرا در یک گله جمع باشند وخیالشان از تعرض حرامیانى که قصد جان و مالشان را مى کردند آسوده باشد. اوى یا همان آلاچیق نیز به دو نوع تقسیم مى شد. «آق اوى» یا اوى سفید ویژه ثروتمندان و تازه عروس و دامادان و «قره اوى» یا اوى سیاه که به مرور براثر دود آتش به رنگ سیاه درآمده بود ویژه خانواده هاى قدیمى تر.
مجموعه این خانواده ها که در کنار یکدیگر قرار مى گرفتند «اوبه» اى را تشکیل مى دادند و اوبه ها با فاصله یک تا چند کیلومترى در همسایگى هم مستقر مى شدند. اگر شب هنگام کسى از بلنداى «درازنو» قله اى از رشته کوه هاى البرز شمالى و مشرف به ترکمن صحرا، نگاهى بر این دشت صاف و یکسره مى انداخت، سوسوى صدها ستاره از آتشى را که در برابر هر آلاچیق بر افروخته بودند مى دید. آتشى که دودش تمام اوبه را مى گرفت و گویى محفظه اى بود بر فراز دشت، تا آلاچیق ها را در خود جاى دهد. دودى که کودکان شیرین را دست کم از گزند نیش حشرات در امان نگه مى داشت.
«
رسول چوگان» از اهالى بندر ترکمن با یادآورى خاطراتى که از گذشته مى داند مى گوید: زنان و مردان با صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر کارها را برعهده مى گرفتند کار برپایى آلاچیق ها یکى از مسئولیت هایى بود که در اوبه ها برعهده زنان بود. اما قبل از شروع اساسى کار، تفنگ ها شلیک مى کردند. زیرا صداى شلیک تیرها همراه با صداى سم اسبان آغازى بر خانه جدید بود. بعد از آن با چیدن چوب ها به شکل استوانه، اسکلتى به وجود مى آمد که سقف را نیز به آن وصل مى کردند در این حالت تنها مرحله نمدپوشى باقى مى ماند تا آلاچیقى ساخته شود.
اما قبل از نمدپوشى، جوانان به داخل آلاچیق رفته و به رقص خنجر مى پرداختند و به این وسیله آغاز زندگى جدید را به صاحب خانه تبریک مى گفتند و زنان هدایایى از قبیل پارچه بر سقف مى آویختند تا جوانان آن را با پرش بگیرند. پس از آن نمد روى چوب ها مى کشیدند و دور نمد با یک طناب پهن به مانند کمربندى پوشانده مى شد. در بالاى سقف آلاچیق هم طناب مخصوصى آویزان بود که در موقع وزش باد شدید، از آن کیسه هاى شنى یا هاون چوبى را مى آویختند تا باد سقف را با خود نبرد. در آلاچیق را نیز معمولاً مخالف باد یعنى به سمت جنوب مى گذاشتند تا از وزش باد صحرا در امان بمانند. نمد پوشى دو فایده داشت اول این که در زمستان براى تولید گرما و در تابستان براى جلوگیرى از نور شدید مؤثر بود. در تابستان اطراف آلاچیق را با گلیم یا نمدى مى پوشاندند تا رهگذران درون آلاچیق را نبینند ولى در زمستان پوشش ضخیمى به نام «کشمه» به کار مى بردند و دورادور را نیز از داخل باکناره فرش هایى که حدود ۲۰ متر طول داشتند مى پوشاندند و بر روى نمدى که بر کف آلاچیق بود حصیرى از نى مى انداختند.
چوگان، در مورد ابعاد آلاچیق ها مى گوید: محیط یک آلاچیق، قطر و ارتفاع آن ،۲۰ ۶/۵ و ۳/۵ متر و فضاى داخل آلاچیق به صورت دایره هاى بزرگ بود. این دایره بزرگ مانند ساختمان چند اتاقه اى که البته بدون بخش هاى جدا شده و مجاز باشد قسمت هاى مختلفى داشت. به طور نمونه قسمت جلو، نزدیک به در ورودى محل درآوردن کفش و مرکز آلاچیق با اندکى تمایل به جلو محل اجاق و در بخش انتهایى چادر معروف به دویب محل خواب اعضاى خانواده به شمار مى رفت.
در خانوارهاى به هم پیوسته و گسترده، دویب با پرده اى به نام «توتى» به چند قسمت تقسیم مى شود. توتى ها را به هنگام خواب بر قرار و روزها جمع مى کردند. در چنین خانوارهایى تا هنگامى که رئیس خانوار بخوابد همگى بیدار مى ماندند. بعد از آن فرزند ارشد خانوار، توتى خود را مى کشید و آخر از همه فرزند کوچک تر مى خوابید که البته این سلسله مراتب تنها براى احترام بود. خانوارهاى ترکمن هیچ گاه بیش از ۳ خانواده در یک آلاچیق نبودند و در صورت ازدیاد اقدام به تشکیل «آقا اوى» براى فرزند ارشد مى شد. موقع جدا شدن پسر از سراى پدر هم، آلاچیق پسر بزرگ در سمت راست آلاچیق پدر بر پا مى شد و جاى بقیه پسران در سمت چپ بود به طورى که آلاچیق پدر در وسط آنها قرار مى گرفت.
به گفته چوگان که خود از قوم ترکمان است، ساختن چادرهاى ترکمن از قدیم مرسوم بوده و حتى در حوالى رشته کوه هاى پامیر نمونه هایى از نوع اولیه آن را پیدا کردند و تنها تفاوت هایى که کرده این است که ترکمن هاى اولیه به جاى چوب از سنگ استفاده مى کردند، کلبه هاى قرقیزها و اشکانیان نیز شبیه آلاچیق ترکمنان بوده است. اما امروزه زندگى در آلاچیق ها از بین رفته و مردم ترکمن مانند دیگر هم میهنان خود در خانه هاى آجرى زندگى مى کنند و تنها دامداران و ترکمن هاى کوچ رو از آلاچیق استفاده مى نمایند و آن را زنده نگه داشته اند. هرچند زندگى شهر نشینى و تحصیل در مدارس مدرن براى فرزندان این اجازه را به ترکمنان نمى دهد که به سبک زندگى قدیمى خود بپردازند، اما مى توان از آلاچیق با کاربرى هاى جدید همچون هتل، رستوران، موزه و بسیارى ایده هاى دیگر استفاده کرد.
مسئول میراث فرهنگى گنبد کاووس در این مورد مى گوید: آلاچیق دیگر کاربرد خود را به دلیل زندگى شهر نشینى از دست داده مگر در موارد خاص نظیر عروسى ها که برخى خانواده هاى ترکمن براى زنده نگه داشتن و احیاى رسوم به سنت هاى گذشته آلاچیقى در حیاط خانه خود برپا مى کنند. البته براى جلوگیرى از نابودى آلاچیق ها مى توان اوبه هایى به عنوان دهکده گردشگرى در منطقه معین نمود و از این آلاچیق ها سنتى استفاده کرد.

 آلاچیق یک نوع بنای سبک و قابل انتقال است که بیشتر درمیان مردم کوچ نشین و دامدار رایج است. در ایران آلاچیق در میان ایل سون ها (شاهسون‌ها )، در آذربایجان و همچنین در میان ترکمن ها در ترکمن صحرا واقع در شمال غربی خراسان و شمال شرقی مازندران دیده می شود

و در هر ناحیه نام خاصی دارد. به عنوان مثال در ترکمن صحرا آن‌را "اوی" می نامند و در آذربایجان نامی دیگر دارد. کلمه"اوی" در زبان ترکمنی به معنای آلاچیق است.

آلاچیق خانه سنتی قوم ترکمن است که به دلیل ساختار خاص سازه‌ای در برابر حوادث طبیعی نسبتا مقاوم و ساکنان خود را از گرما و سرما در امان نگه می‌دارد. این خانه سنتی در گذشته به دلیل سهولت در نصب و کاربرد در جابجایی‌ها و مهاجرت‌ها، منزلی امن محسوب می‌شد که به آسانی قابل جمع کردن و حمل به جای دیگر بود.

امروزه به دلیل رشد جمعیت، گرایش به زندگی در شهرها و نیازهای متفاوت جوامع بشری زندگی در آلاچیق‌ها کم رنگ شده و درکمتر جایی نشان از این منزل است.

زندگی شهری و مدرن امروزی باعث شده تا هم اکنون فقط گروهی از مرزنشینان و دامداران استان گلستان که مجبور به مهاجرت‌های موقت و کوچ ییلاقی و قشلاقی هستند از آلاچیق استفاده کنند و دیگران زندگی درخانه‌های جدید را ترجیح داده‌اند.

"
فریدون اونق" مسئول سازمان میراث فرهنگى گنبد کاووس در این مورد مى گوید: اکنون کسى در ترکمن صحرا در آلاچیق زندگى نمى کند. در بسیارى از روستاها آلاچیق ها فروخته شده و تعداد کمى از مردم از آن استفاده می‌کنند و این مسئله به این خاطر است که در کل دشت گرگان تنها یک کارگاه ساخت آلاچیق در روستاى "امچلى" شهرستان ترکمن وجود دارد که براساس تقاضاى ترکمن هاى کوچروی که بیشترشان در مناطق مرزى داشلى برون به سر مى برند آلاچیق مى سازد.

ولی ترکمن صحرا، در شمال ایران جایى که به استپ هاى آسیاى میانه ختم مى شود، مکانى است که ایل هاى بزرگ ترکمن در آنجا زندگى مى کردند، سال‌هاى سال اساس زندگى آنان دامپرورى، کشاورزى، پرورش اسب و قالى بافى بود که به اقتضاى کار دامپرورى ناگزیر بودند نیمى از سال را در ییلاق به سر برند و نیمى دیگر را در قشلاق.

در گذشته خانواده‌های ترکمن هریک دارای آلاچیق مستقلی بودند که با فاصله کمی از آلاچیق دیگران برپا می‌شد و به این مجموعه که بیشتر با هم خویشاوند نیز بودند "اوبه" می‌گفتند.

ترکمن‌های گلستان آلاچیق را قبه‌ای از قبه‌های بهشت می‌دانستند و چندان علاقه‌ای به زندگی در خانه‌های خشتی و آجری نداشتند. در زبان ترکمنی به آلاچیق "آغاج اوی (خانه چوبی)" گفته می‌شود و از نظر اعتقادات ترکمن‌ها آلاچیق مظهر سلامتی و سخاوت است.

بیشتر وظایف برپایی آلاچیق ترکمن را زنان برعهده دارند و برای ایجاد این خانه زیبا از وسایلی که به آن "تاریم، اوق، توی نیگ، نمد، قولانگ، تویی‌نگ- باق" گفته می‌شود، استفاده می‌کنند.

اینک بیشتر با تاریخچه، مواداولیه، روش تولید، هنرمندان شاخص و کاربرد آلاچیق آشنا می‌شویم.

تاریخچه

ترکمانان در قرن یازدهم میلادی در مرو ساکن شدند پس از مرز بندی میان روسیه و ایران عده‌ای از آنان در ایران ساکن شدند. این قوم از دوران بیابانگردی تا به امروز از چادر ترکمنی ( آلاچیق ) استفاده می کنند.

مواد اولیه

چوب عرعر ، نمد ، پوست حیوانات ، حصیر ، میخ چوبی ، نخ‌های پشمی و نخ پنبه ای از جمله مهمترین مواد اولیه ساخت آلاچیق است.

روش تولید

"
انوشیروان گرایلی" معاون صنایع‌دستی استان گلستان با اشاره به شیوه تولید و ساخت آلاچیق به میراث‌آریا می‌گوید: پس از تهیه تنه درخت عرعر از مناطقی چون کردکوی آن‌را با قلم و چکش به چند تکه که آن نیز بستگی به قطر تنه درخت داشته (4 تا 8 تکه) تقسیم می کنند. سپس قطعات بریده را روی خرک تراش برده و در بین غلاف متحرک آن‌را محکم می کنند. این امر با پا و پدالی که در پایین خرک تعبیه شده صورت می گیرد تا چوب در هنگام کار جابجا نشود. سپس با داس پوست آنرا کنده و تراش می دهند.

وی ادامه می‌دهد، سپس چوب‌ها را 2 تا 3 روز در معرض آفتاب قرار داده ، داخل کوره به مدت نیم ساعت می گذارند. پس از بیرون آوردن از کوره به مدت 10 دقیقه فرصت داشته تا به آن‌ها فرم دهند ، در غیر اینصورت موجب شکستن چوب‌ها می شود.

هنگامی که چوب‌ها برای مصارف گوناگون در اندازه‌های متفاوت آماده شد بنا به نیاز آن‌را فرم داده و برای ساخت بخش‌های متعدد آلاچیق از آن استفاده می کنند.

گرایلی می‌افزاید: برای ساخت اوق چوب تراشیده شده را روی خرک فرم دهی ، بین دو میله قرار داده و زیر آن چوبی قطور می‌گذارند تا بعنوان اهرم عمل کرده از شکستن چوب اوق جلوگیری کند. میزان انحنای چوب بستگی به مصرف آن در بخش های مختلف دارد ، بعنوان مثال چوب‌های اوق باید از انحنای زیاد برخوردار شوند. اما چوب‌های تارم نیاز به انحنای کمتری داشته و توی نوک بیشترین انحنا را به خود می گیرد.

معاون صنایع‌دستی گلستان در مورد ارتفاع اوق‌ می‌گوید: ارتفاع اوق‌‌ها به نیمه آلاچیق ( بالای تارم ) می‌رسد که قد چوب آن 3 متر است و ترکمانان اغلب جهت ایجاد انحنا از الگوهایی که از گذشته از اجدادشان به ارث رسیده بهره می جویند.

وی می‌افزاید: در بخش گنبدی اسکلت از 60 اوق استفاده می‌شود و در قسمت انتهایی آن در مرکز گنبد به توی نوک متصل می‌شود توی نوک نیز همچون اوق به همان شکل ساخته شده با این تفاوت که توی نوک به شکل دایره با قطر 2 متر در می آید و روی آن 60 سوراخ جهت قرارگیری اوق ها تعبیه می‌شود.

به گفته گرایلی تارم که به شکل آکاردئون است از چوب عرعر به ارتفاع 2 متر که بزرگترین قطعه بوده و در وسط قرار می گیرد ساخته شده و باقی قطعات هر چه به سمت کناره می‌رود کوچکتر می شود. قطعات به شیوه قبل آماده و با انحنایی کم بطور ضربدری روی هم قرار گرفته و در محل اتصال سوراخی تعبیه شده تا به کمک بند پوستی ( پوست شتر ) ، دو قطعه به هم وصل شود. بند در دو طرف سوراخ با گره‌ای محکم می شود.

ارتفاع تارم هنگامیکه باز می شود در دو اندازه 70/1 و 40/1 است. جهت تکمیل آلاچیق باید 4 قطعه تارم را کنار هم قرار داده با کمک دو نفر دو عدد از اوق ها را روبروی هم در توی نوک گذارده و انتهای اوق را در بالای تارم با نواری باریک ( جاجیم باف ) به نام « دوزی » بسته سپس باقی اوق ها را بطور متقارن دورتا دور تارم چیده و می بندند تا کامل شود.

پس از تکمیل اسکلت آلاچیق توسط میخ‌های چوبی ( دو شاخه ای ) به فاصله یک تا 2 متر روی زمین کوبیده و در مواقع لزوم بندهایی را بدان وصل کرده که به‌ آن « ارقن » گفته می‌شود تا باد آلاچیق را جمع نکند.

جهت محکم شدن اسکلت تارم را با نوار جاجیم باف به نام « دورلق یاخا » و بالای تارم را نیز توسط نواری دیگر بنام « بیل یوپ » می بندند.

پس از آن تمامی اسکلت را با حصیر و نمد می‌پوشانند ، بدین ترتیب که ابتدا سه قطعه حصیر را دور تارم پوشانده ، روی حصیر 4 قطعه نمد مستطیلی شکل با بندهایی به طول 2 متر قرار داده و به تارم می بندند. آن‌گاه دو قطعه نمد ذوزنقه شکل در بخش گنبدی گذاشته و فضای بالایی آنرا با نمدی دایره شکل می پوشانند.کف آلاچیق را نیز با نمد پوشانده تا مانع نفوذ رطوبت به داخل آلاچیق شود.

هنرمندان شاخص

به‌دلیل محدود شدن کاربرد آلاچیق ، میزان تولید آن نیز به همان نسبت پایین آمده و هنرمندان سازنده آن انگشت شماراند که در این میان می توان از "آیت جان پنق" و "علی پنق" نام برد.

مناطق تولید

امروزه کمتر هنرمندی می توان یافت که به این امر مشغول باشد به‌همین دلیل محل تولید آن محدود به چند روستا شده است که روستای "بناور" از توابع بندرترکمن و بعضی از روستاهای گنبد از جمله این مناطق است.

کاربرد

معاون صنایع‌دستی سازمان میراث‌فرهنگی،صنایع‌دستی و گردشگری استان گلستان دراین باره می‌گوید: آلاچیق ترکمنی به منزلة خانه و مسکن آنان بوده است و به دلیل نوع زندگی کوچ نشینی ترکمنان در گذشته می بایست چادرشان قابل حمل باشد. اما امروزه به دلیل تغییر وضعیت زندگیشان به زندگی شهری ، تنها در مواردی چون کوچ دام به مناطق خوش آب و هوا ، مراسم‌های خاصی چون عروسی ، و سایر جشن‌ها آلاچیق را بر پا می‌دارند.


آلاچیق ترکمنی



ترکمنان در گذشته به علت این که دائماً در کوچ بودند از خانه های استفاده می کردند که قابل حمل بودند و آن را "اوی" می نامیدند این چادر از اسکلتی چوبی به شکل دایره ای با پوششی از نمد بوده است و این چادر ها خود بر دوقسمند:

الف-قره اوی: قره اوی به چادری گفته می شود که به خاطر استفاده زیاد رنگ انها سیاه و قهوه ای می شده است و در بیشتر اوقات محل زندگی خانواده ترکمن بوده است

ب:آق اوی:چادر سفیدی است که جز برای عروس و داماد و یا مهمانان دارای احترام زیاد بر پا نمی شود .این چادرها با نمد بسیار تمیزی پوشانده می شود

کار ساختن آلاچیق و بر پا کردن اسکلت آن به وسیله مردان صورت می گیرد و نزئینات داخلی نیز توسط زنها صورت می گیرد و در حین بر پا کردن آلاچیق مراسم مخصوصی نیز وجود دارد


آلاچیق دارای بخشهای گوناگونی است که به اختصار به معرفی آن می پردازیم:

1-اسکلت چوبی که از چوبهایی به شکل کمان درست می شود و درب آن نیز از تخته چوبی میباشد و در قسمت پائین اسکلت جنس چوبها به صورت ضربدری می باشد و خود اسکلت نیز دارای بخشهایی است که عبارتند از:

الف:توی نوک:به چوب دایره ای شکلی در قسمت بالای آلاچیق گفته می شود که عمل نورگیری را انجام می دهد

ب-اوق: به چوبهای کمانی شکل بخش گنبدی آلاچیق گفته می شود

ج-تارم: بخش پائینی آلاچیق که به شکل استوانه ای بوده و چوبه های آن نیز به شکل ضربدری قرار گرفته اند و به وسیله بند پوستی به هم متصل می شوند

2-قامیش :سه قطعه حصیر از جنس نی است که به دور تارم کشیده می شود

3-کچه:نمد هایی که به دور آلاچیق کشیده می شود و جنس این نمدها نیز از پشم وصابون می باشد

 موااد اولیه ولازم برای ساخت آلاچیق عبارتند از:چوب عرعر برای ساخت اسکلت ،نمد برای پوشش چادر ،پوست حیوانات (غالباً شتر)به عنوان بند،نی برای حصیر،میخ چوبی،نخهای پشمی و نخ پنبه ای برای بافت نوارها

برای ساختن آلاچیق از ابزاری چون قلم فلزی،چکش،داس،دونوع خرک که یکی برای تراشیدن چوب و دیگری برای حالت دادن وفرم دادن و کوره و... استفاده می شود البته امروزه از وسایل جدیدی چون اره نیز استفاده می کنند

آلاچیق ترکمنی به منزله مسکن و خانه ترکمن است و کوچکترین بخش از نظام اجتماعی ترکمنهاست و با قرار گرفتن چند آلاچیق در کنار یکدیگر "اوبه"به وجود می آید که اغلب با یکدیگر فامیل می باشند ولی امروزه متأسفانه کاربرد چندانی ندارد و تنها در عروسی ها و مراسم ها مورد استفاده قرار می گیرد البته هستند کسانی که پایبند به گذشته خود می باشند و در کنار منزلش آلاچیقی نیز بر پا می کند.

با دیدن عکسهای زیر بیشتر با اجزا و کاربرد آلاچیق ترکمن آشنا شوید


توی نوک


شکل ضربدری چوب ها در قسمت تارم

چگونگی قرار گرفتن در آلاچیق


نظرات 1 + ارسال نظر
سحر سه‌شنبه 17 خرداد‌ماه سال 1390 ساعت 08:46 ق.ظ

مرسی خیلی مطلب کاملی بود...

برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد